. .



Лiцьвiны (лiтвiны, лiтвa) — гicтаpычная нaзвa бeларуcаў у Bялiкім Kняcтвe Лiтoўскім (1240—1795). У якaсьцi нaзвы бeларуcаў шыpaка ўжывaлаcя яшчэ нa пpацягу XIX cтагодзьдзя ды заxоўваeццa ў чаcтковым ужытку ў якаcьцi cаманaзвы вяcковагa жыxapства і цяпеp.




(http://be-x-old.wikipedia.org/wiki/Ліцьвіны)




11/21/12

ДА ЛЯГЕНДЫ АБ 250-ГАДОВЫМ МАНГОЛА-ТАТАРСКІМ ЯРМЕ


Е. Макароўскі

            Аўтар   гэтага   артыкулу   цалкам   аддае   сабе   справаздачу   ў   незвычайнасьці   слова   "лягенда"   у   дачыненьні   да   "татара-мангольскага   ярма".   Але   погляды   аўтара   ў   гэтым   пытаньні,   што   будзе   зразумела   з   далейшага,   не   адпавядаюць   афіцыйна   прынятай   трактоўцы   сапраўднага   гістарычнага   працэсу.   Так,   у   гістарычнай   літаратуры   прынята   лічыць,   што   татара-мангольскае   ярмо   на   Русі   доўжылася   амаль   250   гадоў,   было   вельмі   цяжкім   і   літаральна   высушвала   душу   рускага   народу.

            Але   ці   так   гэта?   Над   якой,   уласна,   часткай   Русі   й  над   якім   этнічным   элемэнтам   яе   насельніцтва   навісла   гэтае   злавеснае   татара-мангольскае   ярмо?   Ці   была   практыка   прызнаньня   вышэйшага   суверэнітэту   паўкачавах   дзяржаўных   утварэньняў   чымсьці   новым   і   цяжкім   для   гэтага   народанасельніцтва?   Ці   існавала   250-гадовае   ярмо   татара-манголаў   сапраўды   супраць   волі   кіруючае   вярхушкі   Маскоўскага   княства?
            Пачнем   з   таго,   што   Старажытнаруская   дзяржава   не   была   аднастайным   этнічным   утварэньнем.   Так,   насяляючыя   Кіеўскае   княства   паляне   не   былі   славенамі,   а   былі   аланамі-скіфамі.   Што   ж   тычыцца   насельніцтва   Пераяслаўскага   ды   Чарнігаўскага княства,   то   яно   спрадвеку   было   разведзена   цюркскаю   крывёю   торкаў   і   печанегаў,   вядомых   пад   агульнаю   назваю   "чорных   Клабукоў".   Разанскае,   Смаленскае   й   Северскае   княствы   засялялі   заходнеславянскія   плямёны   вяцічаў   і   радзімічаў.   Па   паўднёвых   землях   Русі   жылі   фракійскія   плямёны   юлічаў-тыверцаў,   продкаў   цяперашніх   малдаван.   З   трох   наўгародскіх   кавалкаў   толькі   адзін   быў   славенскім,   іншы   чудскім,   трэці   называўся   нэрэўскі   альбо   мэрэўскі.   Угра-фінскае   племя   мэра   было   асноўным   насельніцтвам   і   Растова-Суздальскага   княства   або,   як   яго   будуць   называць   пасьля,   Масковіі.
            Насельніцтва   Растова-Суздальскага   княства   заўсёды   было   варожа   настроенае   да   насельніцтва   Кіеўскага   княства.   Спробы   некаторых   гісторыкаў   даказаць,   што   насельніцтва   Растова-Суздальскага   княства   засялялася   выхадцамі   зь   Кіеўскай   Русі   і,   такім   чынам,   Суздальская   Русь   нібы   зьяўляецца   пераймальнікам   культуры   Кіеўскае   Русі,   гучаць   непераканаўча.   Міграцыя   насельніцтва   зь   Кіеўскае   Русі   ў   асноўным   абыходзіла   Растова-Суздальскае   княства   бокам,   і   ўцекачы   сяліліся   ў   Зямлі   Наўгародскай   і   на   Крайняй   Поўначы.   Менавіта   ў   Архангельскай   вобласьці,   а   не   на   Маскоўшчыне,   захаваліся   лягенды   ды   быліны   кіеўскага   цыклу.   У   пачатку   Х стагодзьдзя   насельніцтва   Кіеўскае   Русі   плаціла   даніну   хазарам.   Калі   ж   кіеўскія   князі   разбілі   хазараў,   плямёны   вяцічаў   і   мэры   падпалі   пад   іх   валадарства   і   вымушаныя   былі   плаціць   ім   даніну.
            Аднак   даніна,   якая   выплочвалася   кіеўскім   князям,   здалася   даннікам   цяжэй   за   хазарскую.   Падтрыманыя   угра-фінскімі   плямёнамі   Верхняга   Паволжа,   вяцічы   адкрыта   выступілі   супраць   Кіева.   Сытуацыя   апынулася   настолькі   сур'ёзная,   што   князь   Святаслаў   вымушаны   быў   адкласьці   свой   паход   на   Дунай   і   рушыў   у   966   годзе   ў   лясы   Разаншчыны   на   ўціхамірваньне   паўстанцкіх   плямёнаў.
            У   988   годзе   мэранскія   плямёны,   якія   насялялі   раёны   Яраслаўля,   Кастрамы,   Галіча   Мерскага,   Нэрлі,   азёр   Нэра   й   Пляшчэева,   нізоўяў   Шэксны   й   Молагі,   былі,   як   і   Ноўгарад   Вялікі,   зьвернутыя   ў   хрысьціянства.   Але   ўжо   з   1024-1054   гг.   па   будучай   Масковіі   пракацілася   хваля   паўстаньняў   пад   кіраўніцтвам   мудрацоў.   Паўстанцы   паўсюдна   вярталіся   да   айчынных   багоў.   І   хоць   бунты   былі   прыдушаныя,   дух   незадаволенасьці   яшчэ   доўга   тлеў   у   гэтых   месцах.
            У   1054   годзе,   пасля   сьмерці   Яраслава,   у   вярхоўях   Волгі   й  Камы   вылучаецца   самастойнае   княства   пад   вяршынствам   дынастыі   Рурыкавічаў,   з   праваслаўным   веравызнаньнем   і   славенскаю   пануючаю   моваю,   як   сродка   стасункаў   ўсіх   плямёнаў,   якія   прынялі   хрысьціянства.   Зрэшты,   разам   са   славенскаю   яшчэ   доўга   захоўваўся   угра-фінская   гаворка   мясцовых   плямёнаў.   Так,   адной   з   чатырнаццаці   моваў,   на   якіх   казаў   Уладзімір   Манамах,   была   й  мова   народа   мэра.   Гэтая   мова   праіснавала   на   Маскоўшчыне   да   16-га   стагодзьдзя,   калі   яна   канчаткова   была   выціснута   славянскай.
            Нягледзячы   на   тое,   што   ў   Растова-Суздальскай   Зямлі   і   ў   Кііве   кіравала   адна   й   тая   ж   дынастыя,   як   этнічны   склад,   так   і   культура,   і   інтарэсы   двух   княстваў   былі   глыбока   розныя.   Агульнасьць   дынастыі   не   магла   здушыць   пачуцьцё   варожасьці,   што   адчувалі   народнасьці   адзін   да   аднаго.   Аналягічных   прыкладаў   дастаткова   і   ў   гісторыі   Заходняе   Эўропы.   Так   Сьцюарты   кіравалі   і   ў   Англіі,   і   ў   Шатляндыі,   і ў   Уэльсе,   тым   ня   менш   яны   не   маглі   прадухіліць   ўзаемных   варожых   пачуцьцяў   гэтых   народаў.   Нешта   падобнае   можна   сказаць   і   пра   Бурбон   як   у   Францыі,   так   і   ў   Гішпаніі.
            Што   ж   тычыцца   ўзаемадачыненьняў   Растова-Суздальскага   й   Кіеўскага   княстваў,   то   дастаткова   прывесьці   такі   прыклад.   Калі   войскі   Андрэя   Багалюбскага   пад   кіраўніцтвам   ягонага   сына   Юрыя   ў   1169   годзе   ўзялі   Кііў,   то   суздальцы   ўчынілі   ў   горадзе   такі   жорсткі   пагром,   -   прытым   парабаваўшы   і   апаганіўшы   ўсе   цэрквы   ды   храмы,   -   што,   як   паказвае   летапісец,   і   "паганыя"   не   дазвалялі   сабе   такога.   "Была   тогда   на   всех   людях   стон   и   туга,   скорбь   неутешная   и   слезы   непрестанные".    (Іпацьеўскі   Летапіс,   стар   373).
            Пасьля   суздальскага   спусташэньня   Кіеў   доўга   ня   мог   акрыяць,   хоць   і   быў   неўзабаве   вызвалены   князем   Ізяславам   з-пад   улады   паўночных   князёў.   Перад   самым   нашэсьцем   манголаў   Кіеў   знаходзіўся   ў   руках   Даніілы   Галіцкага,   які   трымаў   тут   свайго   тысяцкага   Дзімітрыя.
            Зьвернемся   цяпер   да   Ўладзіміра-Суздальскага   княства,   як   стала   называцца   Растова-Суздальскае   княства   пасьля   перанясеньня   сталіцы   ва   Ўладзімір.   Тут   у   гадзіны   страшных   выпрабаваньняў   Вялікі   Князь   Юры   паказаў   сябе   як   неразумны   палітык   і   бяздарны   палкаводзец.   Ён   не   прыйшоў   на   дапамогу   волжскім   балгарам,   якія   нейкі   час   змаглі   аказваць   сур'ёзны   супраціў   Батыю.   Пасьля   чаго   ў   1237   годзе   даў   сябе   акружыць   на   рацэ   Сіці   і   ўшчэнт   разьбіць.
            Сапраўдны   супраціў   манголы   сустрэлі   толькі   ў   горадзе Казельск.   Прастаяўшы   пад   яго   мурамі   два   тыдні,   яны   ўзялі   яго,   спалілі,   не   пакінуўшы   нікога   ў   жывых,   назвалі   "злым"   горадам   і   адхлынулі   ў   свае   стэпы,   між   іншым   спаліўшы   невялікае   мястэчка   Маскву,   якое   ўпершыню   згадваецца   ў   летапісу   пад   1147   годам.
            Гэта   было   спачатку   невялікае   мерскае   паселішча   на   Маскве-рацэ,   якое   ўмацаваў   і   пашырыў   князь   Юрый   Даўгарукі.   Ён   прымаў   там   свайго   саюзніка   -   князя   Ноўгарад-Северскага.   З гэтага часу Масква становіцца іншародным целам на самым Уладзіміра-Суздальскім княстве, куды князь Юры зганяў людзей розных этнічных груп, ад волжскіх балгараў да грэкаў. Стаўшы адміністрацыйным цэнтрам, Масква падпарадкавала і паставіла на службу сваім інтарэсам угра-фінскую Поўнач. Інтарэсы яе прышлай шляхты сутыкнуліся з інтарэсамі мясцовай і, калі ў 1263 годзе пры князю Данілу Масква становіцца самастойным княствам, яе найпершая мэта - пашырэньне ды адваёва як мага больш шырокіх зямель у аўтахтоннай (мясцовай - заўв.рэд.) Шляхты. І тут дарэчы прыйшліся манголы.
            З самага свайго станаўленьня Маскоўскае княства ўзьнікае як сіла агрэсыўная. Менавіта ў пашырэньні й складаецца жыцьцёвая сіла Масковіі. Уявім сабе, што ёй не ўдалося б вырвацца да мораў, разькінуць свае ўладаньні на Захад і Ўсход, прарвацца за Волгу. Хто б цяпер казаў пра маскавітаў больш, чым пра мардоўскіх, чувашскіх, удмурцкіх і іншых мала каму вядомых дзяржаўных утварэньнях, закінутых у лясах Паволжа? Але да Масковіі ў поўнай меры адносіцца вядомая прыказка: не было б шчасьця, ды няшчасьце дапамагло. Масква абавязана сваім узвышэньнем таму, што маскоўскія князі поўзлі перад мангольскімі ханамі. На працягу стагодзьдзяў яны былі верныя палітыцы Аляксандра Неўскага - палітыцы, заснаванай на рабскай пакоры манголам і вымольваньняў у іх міласьціны. Яны ніколі й не думалі змагацца з "татара-мангольскім ігам".
            Іншы лёс чакаў Кіеўскую Русь. Пад Кіевам манголы зьявіліся ў 1240 годзе. Узяўшы яго штурмам, яны затым вырваліся на прасторы Эўропы, але пацярпеўшы паразу пад Ольмюцам ад чэскага ваяводы Яраслава з Штэрнберга, пасьпешліва адышлі ў Вугоршчыну. "Адсюль у тым жа годзе яны паспрабавалі ўварвацца ў Аўстрыю, але тут загарадзіла ім дарогу вялікае апалчэньне пад кіраўніцтвам караля чэсскага Вячаслава, герцагаў аўстрыйскага й карентийскага; татары зноў не вырашыліся ўступіць у бітву і хутка адхлынулі на ўсход". (С.М.Салаўёў. Сачыненьні, кн. 2, т. 3, М., 1988 г., стар. 141-142).
            Такім чынам заявы некаторых гісторыкаў аб тым, што не было ніякай заваёвы татара-манголамі краін Усходняе Эўропы, а быў проста набег з мэтай пакараць полаўцаў, не падыходзяць. У рэчаіснасьці не сустракаючы сур'ёзнага супраціву ў рускіх княствах, татара-манголы паспрабавалі заваяваць краіны Ўсходняе Эўропы. Аднак бітва пры Лігніцы апынулася піравай перамогай татараў, пасьля якой яны ўжо не вырашаліся ўступаць у бой з эўрапейскім рыцарствам.
            Яны яшчэ спрабавалі замацавацца ў вугорскай раўніне, якая магла служыць ім добрай кармавой базай для коней, але не змаглі зламаць ўпарты супраціў вугорцаў. Утыкаючы свае косы ў зямлю, яны абцяжарвалі наступ мангольскае конніцы. І сьмерць Вярхоўнага Хана ў Каракорум паслужыла манголам добраю падставаю павярнуцца назад у Прыволжскі стэп. Але яны ніколі добраахвотна не адмаўляліся ад свайго суверэнітэту над заваяванымі імі краінамі і ад атрыманьня штогадовай даніны. І ў той час як Паўночна-Ўсходняя Русь ахвотна прызнала вярхоўную ўладу татараў і стала часткаю Залатое Арды, Заходняя Русь адмовілася прызнаць над сабой татарскі суверэнітэт і выплачваць ім даніну.
            Полацкая Русь ляжала зусім абязлюдзеўшая й спустошаная, калі праз 18 гадоў пасьля Батыевага нашэсьця ў 1258 годзе ў беларускіх землях зьявіўся пляменьнік караля Міндоўга літоўскі князь Радзівіл Манціловіч. На прыгожым ўзвышшы князь Радзівіл знайшоў замак Наваградак, разбураны Батыем, адбудаваў яго і зрабіў цэнтрам свайго княства. Так "... без розляня крыві (бо не было каму боронити) опановал вялікую частку Рускай зямлі і Пачаеў писатися Вялікім Князем Наваградскім" (ПСРЛ - Хроніка літоўская і жамойцкая. М., 1975 г., стар 19).
            Потым Радзівіл рушыў далей на Падляшша і аднавіў разбураныя Батыем горады: Бярэсьце, Хмельнікаў, Драгічын, Сураж, Бельск, Бранск і г.д. "Тые ўсе замкі знову побудовал Радзівіл, а Русь, хрысціяне, якія былі па оном несщасливом спустошению Батыя зоставили, прыняў іх ласкава ў сваю абарону, а яны яму на послушенство прысягалі. Так Радзівіл   і пановане свае ў рускіх князствах і замках прадказана снадне за кароткі час памножыў, разширил, і пісаўся таоквым тытулам: Радзівіл Монтилович Жомойтский і Літоўскае зямлі дедичный пан, Першы Вялікі Князь рускі Наўгародскі ". (ПСРЛ, М., 1975 г., стар 19).
            Калі прыняць да ўвагі, што "Літва" - гэта было славенскае племя вялетаў-люцічаў, якое насялялася ў межах цяперашніх Гарадзеншчыны ды Віленшчыны, то стане больш чым зразумела, чаму славенскія плямёны крывічоў, палачан, дрыгавічоў і кімеры прынялі іх дапамогу. Асіміляваліся зь імі і стварылі адзіны літоўскі народ. Акрамя таго, літоўскія князі, будучы па матчынай лініі праўнукамі Рурыка, мелі законнае права на полацкі прастол.
            Што ж тычыцца народа, цяпер званага літоўцамі, то іх гістарычнаю назва была "Жмудзь". Іх прарадзімай было Закарпацьце, адтуль яны перасяліліся на паўночны захад і аселі на поўнач ад ракі Нёман, захаваўшы сваю народную самабытнасьць, рэлігію, мову. Яны не былі славенамі і зь імі не асіміляваліся. Пасьля летапісцы памылкова прысвоілі ім назву літоўцаў, зьмяшаўшы іх зь люцічамі.
            Пакуль князь Радзівіл зьбіраў і мацаваў Зямлю Рускую, Хан Залатой Арды Берке ня мог перашкодзіць гэтаму працэсу. Скарыстаўшыся тым, што шмат войскаў Залатое Арды восеньню 1255 былі адпраўленыя на заваёву Сірыі, паўсталі Данііл Галіцкі й Міндоўг. Супраць іх у 1258 Хан Берке паслаў 30000 войска пад камандай ваеначальніка Бурундая.
            Спачатку Бурундай абрынуў свае сілы супраць Міндоўга, але той умелымі манеўрамі пазьбег генеральнае бітвы. Не дасягнуўшы сваёй мэты, манголы ў 1259 рушылі на Галіцкую Русь. Застрашаны нашэсьцем манголаў, Данііл праз Польшчу зьбег у Венгрыю. Галіцыя жа й Валынь прызналі суверэнітэт манголаў.
            Ў 1260 годзе Хан Берке загадаў сваім войскам зь Сірыі вяртацца дадому. Адмова Хана Берке падтрымліваць Хулагу-хана ў ягоным імкненьні заваяваць Эгіпет прывёў да разрыву сяброўскіх адносінаў паміж дзвюма ордамі і да працяглае кравапралітнае вайны паміж імі. Да таго часу залатаардынцы сталі мусульманамі, лютымі ворагамі сваіх супляменьнікаў і саюзьнікамі мамлюкскага Эгіпту. Бязьлітасная барацьба паміж імі працягвалася зь пераменным посьпехам аж да сьмерці Хулагу У 1265 годзе. Тым ня менш хан Берке здолеў вылучыць частку сваіх сіл дзеля падпарадкаваньня Заходняе Русі і пад кіраваньнем ваеначальніка Кіданя паслаў іх туды, у той час як лёс яго самога вырашаўася на Каўказе ў бітвах з Хулагу-ханам.
            Ў 1263 годзе Кідань даслаў татарскіх паслоў у Наваградак з патрабаваньнем, каб літоўцы заплацілі даніну за пяць гадоў з усіх падуладных Радзівілам ліцьвінскіх (беларускіх) земляў. Радзівіл затрымаў паслоў, абяцаючы выплаціць даніну, а сам тым часам кінуўся таемна зьбіраць войскі. Калі было сабрана літоўскае войска, і на дапамогу прыйшлі браты Віконт Жамойцкі ды Жывінбунд Літоўскі са сваімі палкамі, Радзівіл адмовіўся плаціць даніну і паслаў Кіданю, замест золата ды каштоўных упрыгожваньняў, пару стрэл. Адаслаўшы паслоў, князь Радзівіл рушыў да Мазыру над Прыпяцьцю, куды па дадзеных выведкі павінны былі прыбыць манголы, пераправіўшыся праз Днепр.
            Кідань разьмясьціўся над Дняпром ў вусьце Прыпяці, між тым як яго атрады гойсалі па ўсім краі, спусташаючы ўсё навакольле. Выбраўшы зручны час, князь Радзівіл нанёс удар па татарам разам з навагрудцамі, слонімцами, пішчанамі, жмудзінамі. Татары мужна абараняліся, аднак былі разьбітыя, а Кіданю зь цяжкасцю ўдалося выратавацца ўцёкамі. Разграміўшы й іншыя татарскія атрады і вызваліўшы палонных і здабычу, князь Радзівіл у вялікай славе вярнуўся ў Наваградак, дзе, будучы ўжо ў гадох, неўзабаве памёр.
            Такім чынам, ужо праз дваццаць гадоў пасьля татара-мангольскага нашэсьця ўлада Залатое Арды над Заходняе Русьсю спынілася, прычым ў 1263 годзе, больш чым за сто гадоў да Кулікоўскай бітвы, ардынцам было нанесена страшная параза ў лукавіне рэк Дняпра й Прыпяці. І з 1263 года мы назіраем новы працэс разьвіцця Рускае дзяржавы з цэнтрам на Захадзе.
            Як на тое паказвае "Хроніка літоўская й жмойцкая": "Року 1272. Балаклай, вялікі цар татараў заволских, якія былі ў той час найможнейшими межы иншими татарамі", зноў паслаў паслоў з патрабаваньнем даніны, у чым яму было адмоўлена. Больш за тое, татарскім паслам і іх слугам былі адрэзаныя губы, насы й вушы і дасланыя Балаклаю са словамі, што такая доля чакае й яго самога, калі ён ня спыніць патрабаваць даніны. Тады зь вялікаю сілаю татараў хан Балаклай прыйшоў на зямлю беларускую, але князь Скірымонт Мікгайлавич, унук слаўнага Радзівіла, сустрэў яго на чале сваіх беларускіх палкоў на мяжы ў Койданаве і пабіў ўшчэнт. У гэтым жа баі загінуў і Балаклай. Пасьля гэтае перамогі князь Скірымонт перайшоў Днепр і вызваліў Мазыр, Старадуб, Карачы, Чарнігаў, Тураў.
            Аднак татары не супакойваліся і ў "Року 1276 Курдан Солтан, цар заволский, помсцячы забітага бацькі свайго цара Балаклая, ад літоўскіх і рускіх князёў (забітага) пад Кайдановым, забраць усё арды свае Заволские, Нагайскія, Казанскую, Крымскую і тягнул на рускія князства, агнём і Шаблі плюндруючи ". (ПСРЛ, М.1975 г., т. 32, стар. 24).
            "Таго ж лета ходиша татараве і Рустам князі на Літву", - пад 1275 годам паведамляе нам уладзімірскі летапісец. (ПСРЛ. М.1965 г., т.30. Стар 95).
            Такім чынам, прымаючы пад увагу розьніцу паміж летазьлічэньнем беларускага летапісца, для якога год пачынаўся з 1 верасня і ўладзімірскага, для якога ён пачынаўся з 1 студзеня, можна ўсталяваць, што нашэсьце мела месца восеньню 1275 па Ўладзімірскаму летазьлічэньню або ў пачатку 1276 па беларускаму.
            Супраць гэтае сілы выступіў князь Наваградзкі Трайнята Скірымонтавіч. Да яго на дапамогу прыйшлі два ягоныя браты, якія стаялі на чале Карачаеўскага й Чарнігаўскага княстваў, Пісімонт Тураўскі й Старадубскі. Прыбыў Вялікі Князь Кіеўскі Сьвятаслаў, Семіон Друцкі, Давід Луцкі, княжата Валынскі.
            Татары ж атабарыліся за Мазыром, над ракой Окунеўкай. Яны прайшлі ў раён Прыпяці па паўднёвай ўскраіне Ўладзіміра-Суздальскага княства. Яны не йшлі праз Кіеўшчыну, князь якой, ня ў прыклад суздальскага князя ў гэты лёсавызначальны для Русі гадзіну выступіў супраць татараў, адмовіўся плаціць ім даніну і быў у ліку пераможцаў   Окунеўскае бітвы.
            Сюды, дзе разьмясьціўся татара-суздальскі табар, падышлі й літоўска-ўкраінскія раці і сьмела атакавалі ворага. Бітва пачалася раніцаю і працягвалася ўвесь дзень. Абодва бакі біліся з большым імпэтам, але да вечара супраціў татар-суздальцаў быў зламаны, і яны пабеглі. Перасьлед працягваўся да глыбокае начы. Толькі зь невялікаю часткаю сілаў Курдану ўдалося выратавацца. Шмат палегло ў гэтым баі й літоўска-ўкраінскага рыцарства. Палеглі на поле бою Любарт Карачэўскі, Пісімонт Тураўскі, браты Тройняты, Сімяон Друцкі й Андрэй Давідавіч.
            А. Н.Насонаў згадвае на тое, што: "Летапіс неахвотна паведамляе аб паходзе татараў у 1275 на Літву з удзелам" рускіх князёў "; паход гэты, між іншым, суправаджаўся спусташэньнем тых рускіх зямель, праз якія праходзілі ардынскія войскі, а поспех паходу быў больш чым сумнеўным; мы ня ведаем нават, хто з рускіх князёў у ім удзельнічаў". (А.Н.Насонов. Монголы и Русь. М-Л., 1940 г., стар. 63-64).
            У той жа час беларуса-літоўскія летапісы кажуць пра тое, што татара-маскоўскія войскі пацярпелі поўную паразу і, зыходзячы з вышэйвыкладзенага, няма ніякае падставы ім не давяраць. Да таго ж па колькасьці сіл гэтую бітву на рацэ Акунёўка сьмела можа назваць бітвай народаў, а па сваім значэньні яна каштуе значна вышэй Кулікоўскае бітвы, таму што яна паклала канец татара-мангольскім дамаганьням на ўсе паўднёвыя й заходнія землі Русі і забяспечыла нармальнае эканамічнае й культурнае разьвіццё руска-літоўскае дзяржавы.
            Значэньне ж Кулікоўскае бітвы, больш вядомай у гісторыі, чым Окуневской, зусім ня тое, якое ёй надаюць расейскія гісторыкі. Яна зусім не ўдыхнула ніякай надзеі ў душу маскавітаў, якія яшчэ сто гадоў пасьля яе працягвалі плаціць даніну Залатой Ардзе, у той час як ужо амаль усе землі былой Кіеўскай Русі былі вольныя ад татарскага прыгнёту.
            Да таго ж, на Куліковым полі Масква зусім не выступала супраць хана Залатой Арды Тахтамыша, а супраць узурпатара ўлады цемніка Мамая, і пасьля яго разгрому неадкладна паведаміла аб сваёй перамозе Тахтамышу. Недарэчна зьвязваць Кулікоўскую бітву з барацьбой супраць татара-мангольскага прыгнёту, зь якім Масква нават й ня думала змагацца.
            Кулікоўская бітва магла толькі азначаць сабой выхад Маскоўскага княства на шырокую палітычную арэну і яго прэтэнзію граць вырашальную палітычную ролю ў славенскім сьвеце. Ніхто б цяпер і не памятаў аб гэтай бітве, калі б яна не была выйграная пад кіраўніцтвам Маскоўскага князя. А вось пры Окунеўцы яго не аказалася, і расейскія гісторыкі пастараліся забыцца пра яе. Так, насуперак фактам, адбылася фальсіфікацыя гісторыі.
            Зь іншага боку, Окунеўская бітва не пакінула такога сьледу ў гісторыка-мастацкіх помніках, фальклоры й народнай сьвядомасьці, таму што яна была адной з многіх, хоць і выдатных, перамог літоўска-ўкраінскага войска, якое ўжо на працягу дзесяцігодзьдзя атрымліваў перамогу над мангола-татарамі.
            Па-другое, Окунеўская, як і дзьве папярэдніе бітвы, была выйграная ў асноўным рэгулярнымі княжацкімі паліцамі і не каштавала літоўска-ўкраінскага народу таго напружаньня маральных і фізічных сіл, як Кулікоўская бітва маскавітаў, дзе яны паклалі ледзь не 90 адсоткаў свайго мужчынскага насельніцтва. Натуральна, што бітва, запатрабавалая значна меншых намаганьняў, не знайшла такога падрабязнага апісаньня ні ў фальклоры, ні ў летапісах. Акрамя таго, "вялікае бачыцца на адлегласьці". Звычайна "вялікімі" робяць бітвы гісторыкі наступных часоў, калі выдаецца час пераасэнсаваць ход гістарычнага працэсу ў спакойнай для краіны час. А калі такі настаў для беларускага народа, пасьля клапатлівых гадоў барацьбы й падзелаў Польшчы, ён знайшоў сябе на задворках Расейскай імпэрыі. І ўсё тое, што было лепшага ў ім, сыходзіла на стварэньне культурных каштоўнасьцяў польскай і вялікарускай культуры. Так, Міцкевіч пісаў на польскай мове: "Літва, мая Айчына", маючы на ўвазе Наваградчыну.
            У той жа час трэба мець на ўвазе, што расейскія гісторыкі былі перш за ўсё гісторыкамі Масквы і ход гісторыі разглядалі з пункту гледжаньня яе выгод і посьпехаў. І калі Карамзін стварыў манумэнтальную "Расійскую гісторыю", у якой праводзіў ідэю кіруючай ролі Масквы ў яе барацьбе за зрыньванне татара-мангольскага іга і стварэнне расейскай імпэрыі, то для Окунеўской бітвы там не знайшлося месца. Пры гэтым варта адзначыць, што яшчэ з таго моманту, як патрыяршы стол перамясьціўся ў Маскву, маскоўскія князі атрымалі поўную ідэалягічную падтрымку царквы, якая і фармавала грамадскую думку таго часу: усё, што добра Маскве, - добра й рускаму народу.
            Хіба можна знайсьці ў працах расейскіх гісторыкаў асуджэньне дзейнасьці Аляксандра Неўскага за тое, што ён па чорнай злосьці ды зайздрасьці да брата Андрэю навёў паліцы неўруевы на Рускую зямлю? Але затое вы можаце знайсьці ў іх панегірык яму за тое, што ён выкупляў рускіх палонных з Арды і засяляў імі свае пустуючыя землі. А не навядзі ён татараў на Русь і палонных б гэтых не было ў Сараі. Кожны школьнік знаёмы зь яго крылатай фразай: "Хто да нас на Русь з мячом прыйдзе, той ад мяча і загіне". Але не відаць было, каб татары гінулі ад гэтага меча; ды й сам Неўскі за гонар лічыў для сябе ласку татарскую.

            Калі, скажам, Алег Разанскі на дапамогу маскоўскаму князю не прыходзіць, баючыся за сваю зямлю, па якой шлях татарскі ляжаў на поле Кулікова, то за гэта ён названы "Чорны Алег". А калі Масква Разань пякла, то яна яе, вядома, ўзьядноўваюцца. І такіх прыкладаў можна прывесьці мноства, таму што расейскія гісторыкі, праводзячы адну й тую ж імпэрскую канцэпцыю, ня могуць дапусьціць і думкі пра тое, што Масква адыграла негатыўную ролю ў гістарычных лёсах, як рускага, так і нярускіх народаў. І таму яны ня могуць прызнаць, што не Масква, а Наваградак, не маскоўскія князі, а літоўскія вызвалілі асноўныя паўднёвыя й заходнія землі былой Старажытнарускай дзяржавы ад татара-мангольскага прыгнёту. Не Кулікоўская бітва, а Окунеўская была вырашальнай у лёсе славенскіх плямёнаў. І ў гэтым адбіўся лягічны ход гістарычнага працэсу, бо цяжка сабе ўявіць, каб эканамічна й культурна разьвітыя землі Кіеўскае Русі доўга зносілі ярмо паўкачавае цывілізацыі.
            Іншая справа на паўночнам усходзе, дзе правадніком промангольскай палітыкі была Масква ў яе барацьбе зь Цвер’ю за гегемонію ў гэтым краі, зь яе імкненьнем заваяваць іншыя, якія не належаць ёй землі Ўладзіміра-Суздальскага княства. І ў гэтай барацьбе Масква ўмела скарысталася татара-мангольскім ігам для сваёй жа выгады.
            Так што, як бачым, у той час, як Масква толькі пачынала сваю гістарычную кар'еру, на паўднёвым захадзе ўжо ўтварылася моцная, жыцьцяздольная руска-літоўская дзяржава з цэнтрам у Наваградку і была здольная абараніць сваю свабоду й незалежнасьць ў другой палове 13-га стагодзьдзя ад татара -манголаў і пасьля пасьпяхова змагалася як з нашэсьцем немцаў, так і маскавітаў.
            В.А.Чамерыцкі у сваім артыкуле "Работа аўтара Беларуска-літоўскага зводу над рускімі крыніцамі" прыйшоў да высновы, што: "... існавалі пэўныя грамадскія колы, прызнаваўся Вялікае княства Літоўскае адным з галоўных цэнтраў аб'яднання ўсходне-славянскіх зямель і імкнуліся працягнуць ажыццяўленне агульнарускія праграмы, пакладзенай у аснову палітыкі Вялікіх літоўскіх князёў Альгерда і Вітаўта ". (Летапісы і хронікі. М., 1980 г., стар. 183).

No comments:

Post a Comment

Папулярныя артыкулы