. .



Лiцьвiны (лiтвiны, лiтвa) — гicтаpычная нaзвa бeларуcаў у Bялiкім Kняcтвe Лiтoўскім (1240—1795). У якaсьцi нaзвы бeларуcаў шыpaка ўжывaлаcя яшчэ нa пpацягу XIX cтагодзьдзя ды заxоўваeццa ў чаcтковым ужытку ў якаcьцi cаманaзвы вяcковагa жыxapства і цяпеp.




(http://be-x-old.wikipedia.org/wiki/Ліцьвіны)




1/3/15

ПАДСТАВОВЫЯ ВЕДЫ ПА БАЛТЫЗМАМ І АБ ТРАНСФАРМАВАНЬНІ ІМЁН УЛАСНЫХ З АГУЛЬНАПАГАНСКІХ У СЛАВЯНСКІЯ



В. Анціпаў
У апошні час у гістарычнай літаратуры вельмі часта стала ўжывацца паняцце «балтызм» (ўсходне-балцкія, заходне-балцкія мовы, балцкае паходжаньне, балцкія імёны). Гэтыя тэрміны часта ўжываюцца разам з іншымі (паганства, міграцыя, славянізацыя). Усё разам гэта значна заблытвае непадрыхтаванага чытача.

Гэты артыкул закліканы кароткімі выразнымі прапановамі растлумачыць сутнасць тэрміна «балтызм» самаму шырокаму колу чытачоў. Такім чынам, прадстаўлены тут матэрыял гэта сваеасаблівы «лікбез» для тых, хто хоча ўхапіць сутнасць тэорыі не ўдаючыся ў залішнія падрабязнасці.
1. ШТО ТАКОЕ БАЛТЫЙСКІЯ МОВЫ
У сучасным стане індаэўрапейская моўная група складаецца з албанскай, армянскай і грэцкае моваў, а таксама раманскай, германскай, кельцкай, балтыйскай, славянскай, іранскай і індыйскай моўных групаў. Славянскую і балтыйскую групу часта аб'ядноўваюць у адну балта-славянскую групу з прычыны іх відавочнага падабенства.
Балтыйскія (балцкія) мовы сёння прадстаўлены толькі двума жывымі мовамі. Іх дзеляць на ўсходнюю групу (Летувіская і Латышская) і заходнюю (Пруская і Яцьвяжская - вымерлыя адносна нядаўна).
Але ў гістарычным плане пад балтыйскімі мовамі прынята разумець адну з самых старажытных галінаў, што адлучылася ад першаснага індаэўрапейскага ствала, і яшчэ ў нядаўнім гістарычным мінулым займала шырокую тэрыторыю. Некаторыя даследчыкі нават мяркуюць, што балтыйская моўная група гэта «аддзяленьне першага парадку».
2. МЕЖЫ БАЛТЫЙСКІХ МОВАЎ
Яны ўдакладняюцца ў фундаментальных працах аднаго з вядучых сусветных даследчыкаў балтыйскіх моваў В.М. Тапарова. Прыводзім гэтыя межы паводле яго артыкула «Балтыйскія мовы».
«... Улічваючы інфармацыю аб перыферыйных зонах старажытнага балтыйскага гідранімічнага арэалу і вынікі аналізу асобных частак гэтага арэалу (басейн Верхняга Дняпра, Падзясеньне-Пасем’е, Павочча і адмыслова басейн Масквы, тэрыторыя: у вярхоўях Заходняй Дзвіны і Волгі, паласа на поўдзень ад Прыпяці, басейны Заходняга Буга і Нарава, ніжняе плыні Віслы і г. д.), максімальныя межы балтыйскага гідранамічнага арэала вызначаюцца з вялікаю доляю верагоднасці так: мяжа Эстоніі і Латвіі - Пскоў - паўднёвае Прыільменьне - Тарапец - Цьвер - Масква - Каломна - вярхоўі Дона - Тула - Арол - Курск - Чарнігаў - Кіеў - Жытомір - Роўна - Варшава - Быдгашч - Калабжэг ... ».
Гэтыя межы распаўсюджаньня першасных балтыйскіх моваў і прынята выкарыстоўваць у сучаснай рускамоўнай гісторыяграфіі. Аднак у апошні час з'явіліся вельмі крытычныя і важныя заўвагі, якія зводзяцца да наступнага.
2.1. ПЕРШАЯ ПАПРАЎКА
Адразу кідаецца ў вочы відавочнае супярэчнасць - якое дачыненьне да балтыйскай групы мае сучасная Эстонія, Масква, Каломна і Дон, бо гэтыя тэрыторыі традыцыйна адносяць да фіна-вугорскай моўнай групы (той жа В. Н. Тапароў - ??? !!!). Калі там і прысутнічаюць нейкія балтызмы, то ў вельмі абмежаваным ліку, іх лягчэй растлумачыць супадзеньнямі і лакальным запазычаньнем, чым самім распаўсюджваньнем балтыйскіх моваў. Таму усходняя мяжа балтыйскіх моваў у апошняй рэдакцыі малюецца па лініі Латвія - Цьвер - мяжа Смаленскай і Маскоўскай абласцей - Курск - Чарнігаў і далей па тэксце.
Такое «суровае ўварваньне» чужароднага балтыйскага элементу ў спрадвечна фінскую сераду пад Маскву тлумачаць агульнарасейскім жаданьнем В. Н. Тапарова ўсімі магчымымі шляхамі і спосабамі прылічыць Маскву да Эўрапейскае зоны.
2.2. ДРУГАЯ ПАПРАЎКА
Заходняя мяжа балтыйскіх моваў Варшава - Быдгашч - Калабжэг павінна быць адсунутая далей на захад як мінімум да Одэра, калі не далей. Сустракаецца меркаваньне, што першапачатковая заходняя мяжа балтыйскіх моваў павінная была праходзіць па Эльбе, але ў перыяд фармаваньня славянаў і больш позняй Германскай экспансіі ўсе першасныя балтыйскія тапонімы і гідронімы былі згубленыя.
У цэлым заходняя мяжа распаўсюджваньня балтыйскіх моваў вельмі расплывістая, але яна ў любым выпадку павінная ляжаць на захад ад лініі, намаляванай В. Н. Тапаровым (Варшава - Быдгашч – Калабжэг), бо ён ўлічваў толькі захаваныя тапонімы і гідронімы.
3. «МАЦЯРЫК», «ЗАПАЗЫЧАНЬНЕ», «ВЫСПАЧКА» І «АРХАІЗМ»
Самае ёмістае разуменьне базавых паняццяў прыводзіць В. Н. Тапароў у сваім артыкуле «Парадоксы запазычаньняў ў параўнальна-гістарычнай перспектыве».
«... Неабходна звярнуць увагу на магчымасць прынцыпова іншага разуменьня ўсходне-славянскіх балтызмаў, а менавіта: у рускіх гаворках метраполіі балтызмы, строга кажучы, не з'яўляюцца запазычаньнем; тут яны ў сябе дома; яны не наватвор, а архаізм. Самі па сабе балтызмы нерухомыя адносна розных моўных комплексаў (як, напрыклад, ва ўласна балтыйскім арэале), але вакол гэтых ацалелых архаізмаў балтыйскай прамовы сама моўная серада змянілася настолькі радыкальна, што яны з часткі мацерыка ператварыліся ў выспачкі і на фоне адбыўшыхся вакол зменаў сталі ўспрымацца зусім у іншым топасе. Асноўным і падставовым стала лічыцца тое, што з гістарычнага пункту гледжаньня, строга кажучы, і з'яўляецца запазычаньнем (гэта значыць уласна рускія словы) ... ».
Гэта значыць пад «мацерыком» разумеецца родная моўная серада дадзенага этнасу, у нашым выпадку спрадвечным гістарычным «мацерыком» была нейкая балтыйская мова. «Запазычаньне» ўяўляе сабою замяшчэньне элементаў «мацерыковай» культуры знешнімі элементамі, славянізацыя была ні чым іншым, як звычайным «запазычаньнем». «Запазычаньне» славянізацыя насіла такія глабальныя маштабы, што з часам цалкам выцесніла родную балтыйскую культуру з яго «мацерыка», што яго рэшткі - «балтызмы» - ператварыліся ў «выспачкі» «архаізмаў».
Такія «выспачкі» балтыйскіх «архаізмаў», што былі яшчэ 900 гадоў таму адзіным балтыйскім моўным «мацерыком», у мностве раскіданыя па тэрыторыі сучаснае Беларусі ў выглядзе тапонімаў і этнонімаў. Але самая відавочная «архаічная» балтыйская «выспачка» засталася ў прамове Беларусаў - гэта агульнавядомае «дзеканьне».
Цяпер наш «мацярык» гэта Славянская мова, яна з'яўляецца другаснаю.
4. АСАБЛІВАЯ БЛІЗКАСЦЬ СЛАВЯНСКІХ І БАЛТЫЙСКІХ МОВАЎ
Гэтая блізкасьць была адзначаная яшчэ ў пачатку 19 стагоддзя, з тых часоў меркаваньне аб гэтае блізкасці ў навуцы пастаянна расло і цяпер прынята казаць не проста аб «балта-славянскіх лексізмах», а аб «балта-славянскім адзінстве». У сучаснай класіфікацыі моваў прынята сумяшчаць славянскія і балтыйскія мовы ў сумесную балта-славянскую моўную групу, пад якой разумеюць гіпатэтычную групу моваў, з якой, як мяркуецца, вылучыліся балтыйская і славянская групы індаэўрапейскіх моваў.
Па тлумачэньню факту такой блізкасці існуе чатыры асноўныя тэорыі. Мы прытрымліваемся самай простай і відавочнай - тэорыя В. Н. Тапарова аб развіцці славянскай групы з перыферыйных балтыйскіх моваў, гэта значыць гаворка ідзе пра банальнае адпачкаваньне. Тэрміны адпачкаваньня вызначаюцца трэцім стагоддзем нашай эры, затым славянская і балтыйская галіна развіваліся паралельна. Месца адпачкаваньня вызначаецца дзесьці паміж Эльбай і Одарам, хоць дадзеныя археалогіі адсоўваюць месца далей на ўсход. З’яўляючыся пастаяннымі суседзямі, гэтыя галіны ўзбагачалі адна адну шматлікімі ўзаемнымі запазычаньнямі, і гэта падтрымлівала моўную блізкасць. Сучасны ўзровень адрозненьняў паўстаў адносна нядаўна і ніяк не раней, чым 1000-800 гадоў таму.
У якасці яскравага прыкладу глыбіні ўсведамленьня блізкасці балтыйскіх і славянскіх моваў у сучаснай навуцы прывядзем цытату Балгарскага вучонага В. Георгіева: «... паміж балтыйскай і славянскай існуе настолькі вялікая блізкасць, што кансэрватыўная ў галіне фанетыкі і марфалогіі летувіская мова можа ў пэўнай ступені замяніць незасведчаную праславянскую мову ... ».
Пункт гледжаньня аб існаванні балта-славянскае мовы таксама ў цэлым падтрымліваюць археалагічныя дадзеныя. У лясной зоне Усходняе Эўропы ў раньнім жалезным веку (8 стагоддзе да нашай эры - рубеж эраў) існавала 4 асноўных археалагічных культуры, з якіх 2 пэўна былі ня балта-славянскія (мілаградская і юхноўская), а 2 - пэўна балта-славянскія (культура штрыхаванай керамікі і днепра-Дзвінская культура). Адны даследчыкі лічылі гэтыя дзве культуры прабалтыйскімі, іншыя - праславянскімі, але цяпер даследчыкі схільныя лічыць, што да эпохі вялікага перасяленьня народаў (другая палова 4 - 5 стагоддзя нашай эры) гэта была адзіныя балта-славянскія культуры.
5. АГУЛЬНАСЦЬ КУЛЬТУР
У сувязі з такім доўгім агульным і паралельным існаваньнем натуральным ёсць наяўнасць агульных культурных традыцыяў. У дадзеным раздзеле пералічым толькі тыя, якія пацвярджаюцца разгляданымі на сайце (dodontitikaka.narod.ru) першакрыніцамі (глядзі Гельмольд, Пётр з Дусбургу, Генрых Латвійскі, Герман Вартберг, Хроніка Літоўская і Жамойцкая, Летапіс Вялікіх Князёў Літоўскіх).
5.1. КРЭМАЦЫЯ НЯБОЖЧЫКАЎ
Археалагічна ўстаноўлена, што асноўнай асаблівасцю старажытных балта-славянскіх культур, у параўнанні з усімі іншымі, з'яўляецца амаль поўная адсутнасць пахавальных помнікаў (знойдзена усяго каля 20 могільнікаў прыкладна за 2 тысячагоддзя). Гэта з'яўляецца ўскосным сведчаньнем крэмацыі памерлых як асноўнай пахавальнай традыцыі старажытных балта-славян. Абрад захоўваўся ажно да канца 14 стагоддзя. Апошні крэмаваны Вялікі Князь Літоўскі - Альгерд, 1377.
5.2. ПАГАНСТВА
Тут мы маем на ўвазе агульнасць традыцый абагаўленьня неадушаўлёных паняццяў - ідалаў, гаяў, дрэў і да таго падобнае. Маецца мноства летапісных тоеснасцей і мноства захаваных архаічных агульных традыцый, таму гэта сумневу не падлягае.
5.2. АГУЛЬНЫ ПАНТЭОН БАГОЎ
Пра гэта напісана нямала, агучым толькі асноўныя тоеснасці: Пярун-Пяркунас (грамабой), Лель-Люлкис (каханьне і немаўляты), Пекла-Пекколс (пекла). Само паняцце бога Дзіва таксама тоеснае, толькі ў славянаў яно трансфармавалася ў паняцце цуду. Бог лясоў Пушкайс застаўся ў славянаў у форме пушчы - гэта і не гай, і ня лес, гэта месца, дзе жыве Бог лесу. Дарэчы, калі ён у Беларусі і жыве, то самае лепшае месца для яго - Белавежская пушча, побач з нашым Дзедам Зюзем (Дзедам Марозам - Санта Клаўсам).
5.3. АХВЯРАПРЫНАШЭНЬНЕ
У першакрыніцах мы сустракаем ня толькі ахвярапрынашэньні жывёлаў, але і людзей (палонных і ... Хрысціян). «... Пасля перамогі яны [Прусы] прыносілі ахвяру сваім багам ... цяпер жа Ліцьвіны і іншыя язычнікі гэтых месцаў спальваюць згаданую ахвяру ў нейкім свяшчэнным месцы згодна з іх абраду ...».
5.4. ЖЭРАБЯ-ВАРАЖБА
Сведчанняў таго, што Ліцьвіны, Палабскія Славяне, Прусы, Эсты і Лэтты шырока выкарыстоўвалі традыцыю прадказаньня лёсу мэтадам сляпога жэрабя (варажбы) больш чым дастаткова. Часам жэрабя сумяшчаўся з ахвярапрынашэньнем жывёлаў, ад яго залежыў лёс палонных.
5.5. АДСУТНАСЦЬ ЖАБРАКОЎ
Сістэма сацыяльнай абароны маламаёмасных у Славіі і Прусіі былі ідэнтычныя. У Ран-Рун-Руян «... нідзе не знайсці ні аднаго, які жыве ў нястачы або жабрака таму, што адразу ж, як толькі хто-небудзь з іх аслабее з-за хваробы або ад узросту, яго перадаюць клопатам каго-небудзь з нашчадкаў, каб той з усёй чалавечнасцю яго падтрымліваў ... ». У Прусіі такая сацыяльная абароненасць таксама прысутнічала, але праблема жабрацтва вырашалася па-іншаму: «... Нікому сярод іх не дазволена прасіць міласць; жабрак свабодна ходзіць у іх ад хаты да хаты і без усялякіх сумненняў есць, калі заўгодна ... ».
5.6. МОВА ЗНОСІНАЎ
Летапісы нясуць вялікую колькасць звесткаў, што аб'яднаным войскам славянаў і балтаў кіравалі Славяне (Святаполк, Віцлаў 2, Вячка, Давыд Гарадзенскі). Без сумневу, яны павінны былі мець зносіны са сваім войскам без перакладчыкаў.
5.7. МІГРАЦЫЯ
Усе летапісы поўняцца звесткамі аб узаемнай міграцыі. Пётр з Дусбургу сведчыць, што ў 1275 Погезане былі альбо зьнішчаны альбо заваяваныя Ордэнам "... акрамя нешматлікіх, якія пайшлі з чэляддзю сваёй ў Літву, ў воласць замка Гарт [Навагрудак] ...». Ужо гэтай цытатай ставіцца знак роўнасці паміж Прусамі, Ліцьвінамі і Рутэнамі. Беглым Прусіі ў Літве быў аддадзены Ваўкавыск.
5.8. ВАЙСКОВЫ САЮЗ
Толькі Пётр з Дусбурга кажа аб саюзах Яцьвягаў і Русінаў, Яцьвягаў і Ліцьвінаў, Ліцьвінаў і Русінаў, Прусаў і Яцьвягаў, Славянаў Памор'я і Прусіі. Гельмольд сведчыць аб агульным саюзе усіх славянаў.
5.9. СЛАВЯНА-БАЛЦКІЯ ВАЙСКОВЫЯ САЮЗЫ
Саюз Славянаў Памор'я і Балтаў Прусіі, апісаны Пятром з Дусбургу, праіснаваў у агульнай складанасці каля 44 гадоў - з 1242 па 1286. Святаполк «... загадаў, каб новазвернутыя, якія лёгка вярталіся да ранейшых памылак, аднойчы з усіх канцоў зямлі Прускай аднавілі вайну з братамі ...». Раман Галіцкі камандаваў войскамі Міндоўга пры паходзе на Кіеў. За 1260-1265 гадамі мы знаходзім першую пэўную звестку аб наяўнасці ваеннага саюзу супраць Тэўтонскага Ордэну ў складзе Ліцьвінаў, Яцьвягаў ды Прусаў. Гэты саюз можа разглядацца як працяг ваеннага супрацоўніцтва народаў Прусіі са Славянамі. У знакамітай дамове з Галіцкай Русьсю 1219 пералічаныя як тыпова паганскія ліцьвінскія імёны, так і цалкам славянізаваныя Рушковічы і Булевічы.
6. АГУЛЬНАСЦЬ ІМЁНАЎ
Цалкам відавочна, што, маючы агульны індаэўрапейскі корань, маючы агульнасць традыцый, Славяне і Балты павінны былі мець і агульную сістэму імёнаў уласных.
6.1. НАГЛЯДНЫЯ ПРЫКЛАДЫ
Прывядзём прыклады, якія даказваюць супольнасць паходжаньня імёнаў уласных у Балтаў і Славянаў, выкарыстоўваючы толькі прааналізаваные на дадзеным сайце (dodontitikaka.narod.ru) аўтарытэтныя першакрыніцы.
1. Горад палабскіх славянаў Дзімін (Гельмольд) - Вялікі Князь Літоўскі Гедыміна.
2. Князь палабскіх славянаў бодрычаў Готшалк (Гельмольд) - Вялікі Князь Літоўскі Войшалк.
3. Сталіца палабскіх славянаў Вагроў Старгард (Гельмольд) - Вялікі Князь Літоўскі Альгерд, Доўгерд - правадыр Прусіі Кантегерд (Пётр з Дусбургу).
4. Гарады палабскіх славянаў Бозаў-Бозава, Ілава, Рацекава, Мілікава, Смілава (Гельмольд) - паселішчы і воласці Прусіі Гундаў, Рогаў, Гірмаў, Маденаў, Рудаў, Драменаў, Вальдаў, Кведэназ, Рынаў, Тапіяў, Вилаў, Солідаў, Рэтаў, Катаў, Кіменаў, Керсаў, Лабегаў (Пётр з Дусбургу) - воласці Жамойці Гесовія-Гейсаў і Пастовія-Пастоў (Пётр з Дусбургу) - замак у Польшчы Біргелаў (Пётр з Дусбургу) - Кернаў ў Жамойці (Герман Вартберг) - людзі з Рыжскага магістрата Генрых Траловэ (Тралаў) і Бернгард Дарзоў, воласці Лівоніі Сабенаў, Гезове (Гезаў) і Бастове (Бастаў) (Герман Вартберг).
5. Гарады палабскіх славянаў Дзімін, Куцін, Зверын-Швэрын (Гельмольд) - Прускі горад Галін-Голін-Колін, возера ў Прусіі Нагоцін, Прус Пасцелін, правадыр Ліцьвінаў Сурмін, Прус Піпін, Ліцьвін з Жамойці Масін, знатныя людзі Прусіі Габоціны, гандлёвы цэнтр у Прусіі Геркін (Пётр з Дусбургу) - старэйшына Эстаў Табелін (Генрых Латвійскі).
6. Горад палабскіх славянаў Рацісбона (Гельмольд) - замак у Жамойці Колайне-Колайны-Колайна, правадыр Прусіі Гаувіна, замак у Прусіі Валевона (Пётр з Дусбургу).
7. Гарады палабскіх славянаў Стоўпе, Вірухнэ (Гельмольд) - правадыр Прусіі Сабінэ, Прус Гедунэ, мянушка правадыра Прусіі Клекінэ, выспа ў Прусіі Квідзіна (Пётр з Дусбургу).
8. Але самая вялікая колькасць прыкладаў – менавіта з канчаткам на –О. Іх такое мноства, што мы абралі толькі самыя красамоўныя. Пінно сын Ліцьвіна Драйко з Жамойці, правадыр Прусіі Міссина, Ліцьвін з Жамойці Спуда, нобілі з Жамойці Мансто(а) і Масіо(а), Склода сын Ліцьвіна Сурміна, Прусы Нума і Дзерска ўцекачы ў Літву, правадыр Прусаў Лінка (Пётр з Дусбургу) - усім вядомы Садко, Рутэнскі князь Вячка (Генрых Латвійскі) - мноства імёнаў Паўднёвых Славянаў - брат Тэўтонскага Ордэну Тамма, выхадзец з Усходняй Германіі, былой тэрыторыі палабскіх славянаў - Лівы Вальдэка, Віэтца, Эст Лембіто, Лэт Рамеко (Генрых Латвійскі) - крыжак Рабода (Генрых Латвійскі) - князь Палабскіх Славянаў Ран-Рун-Руян Крука (Генрых Латвійскі).
9. Прус Гірдыла (Пётр з Дусбурга) - Літоўскія Князі Скіргайла, Свідрыгайла - сучасныя Славянскія прозвішчы Довгайло, Паганяйла - састарэлыя Славянскія назоўнікі павідла, мазидла.
10. Воласць у Прусіі Меруніска (Пётр з Дусбургу) - мноства Славянскіх гарадоў на -ск.
11. Замак у Прусіі Лабегаў (Пётр з Дусбургу), мае Славянскі канчатак, тлумачаць з Прускага як «добры», аднакарэннае слова з ракой Лабай, як называлі Эльбу Палабскія Славяне, яна таксама была «добрай».
12. Прус Мілігеда, агульны Прускі і Славянскі корань «мілы - любіць» (Пётр з Дусбургу).
13. Дзіўная суседства, Пётр з Дусбургу: «... а якія жылі ў трох іншых замках, а менавіта: Унсатрапіс, Гундоў і Ангетете ...». Унсатрапіс - ўсходне-балцкае, Гундоў - славянскае, Ангетете - заходне-балцкае.
14. Нобіль з Прусіі Русіген, мясцовасць у Прусіі Росіген (Пётр з Дусбургу) - Летувіскае Russiniai - правадыр Лэтаў Русін (Генрых Латвійскі) - усім добра вядомы корань «Рус».
15. Правадыр Ліцьвінаў Віэвальд (Генрых Латвійскі) - Нямеці канчатак -АЛЬД: Бухенвальд, Освальд. Ці не былі побач люцічы і немцы на Эльбе?
16. Горад палабскіх славянаў Волін (Гельмольд) - усім вядомая Валынь.
17. Напрыканцы проста звалілм ў адну кучу ўсё невытлумачальныя імёны ўласныя: поле ў Прусіі Войплак, замак у Жамойці Медзевага, поле Кальсэн у Жамойці, каля гэтага поля лес Вінт, нобіль з Жамойці Сударг, Прусы Накам, Стовемел, Сурбанч, Глапп, Дзіван, Налуб, Маудзел, Кандэйм і Беліял, Яцьвяг Скуманд (Пётр з Дусбургу), Лэты Віліэндзі, Робаам, Гарведэр, Імаўт, Талібальд, Ліцьвіны Свельгат і Нинн, Князь Семігалаў Вестгард, старэйшыны эстаў Лембіт і Кірнаван, правадыр Рутэнаў-паганаў Варэмар (Генрых Латвійскі ) - вядомыя Ліцьвіны Зіва і Везэвільт, намесьнік Ліцьвінаў ў жамойцкім Апітэнэ-Упітэ Эгінта, намесьнік Ліцьвінаў у Вількаміры Вілегайлен, вялікі Ліцьвін з Вількаміру Гегерт (Герман Вартберг).
6.2. НЕВЫТЛУМАЧАЛЬНАСЦЬ ІМЁНАЎ УЛАСНЫХ З СУЧАСНЫХ ПАЗІЦЫЯЎ
У сваім імкненьні усё растлумачыць толькі з пазіцыяў Летувіска-Жамойцкае этымалогіі Летувскія тлумачальнікі Прускіх імёнаў даходзяць да маразму. Прывядзём некалькі прыкладаў таго, як трэба «па-Летувіску» тлумачыць рэчы на падставе толькі аднаго жаданьня.
6.2.1. ПРЫКЛАД №1 - КУДАРЭ
Кударэ (Kudare) - Прус-Судоў. Аснову Kudr звязваюць з Летувіскім Kudra - «сажалка», «балотца», «мокрае месца, парослае кустамі», аналагічнае значэньне мае латышская Kudra - «торф» «сажалка», «балотца». Фанетыка і граматыка арыгінала і сучаснага «люстэрка» практычна супадаюць. Па значэньні атрымліваем ... Кударе «Балотны», у лепшым выпадку «Сажалкавы» альбо «Тарфяны».
Славянскі аналаг - Балотаслаў, Сажалкаслаў альбо Торфослаз (Болотомір, Прудомір або Торфомір). Боскае імя для каханага дзіцяці - мамы і таты, летувісы рэкамендуюць!
6.2.2. ПРЫКЛАД №2 - ЛІНКО
Лінко (Linko) - правадыр Прусаўагезан. Аснову Link звязваюць з Летувіским Linka - «крывы». Фанетыка і граматыка арыгінала і сучаснага «люстэрка» цалкам супадаюць. Па значэньні атрымліваем ... Лінко «Крывы». Выдатнае імя для правадыра паўстаньня, яно адразу натхняе!
Славянскі аналаг Кываслаў (Крывамір). Не адмаўляйцеся ад такога панадлівага пажаданьня Летувісаў - называйце так сваіх першынцаў!
6.2.3. ПРЫКЛАД №3 - КЛЕКІНЭ
Клекинэ (Clekine) - мянушка Дзівана, правадыра Прусаў-Бараў. Прама пішуць, што паходжаньне незразумела, аднак... Аднак усё роўна не выключаюць сувязі з Латышскім Kleke - «ком» альбо з Летувіскім Kleketi - «бразгаць», «булькаць». Славянскі аналаг «клыпаць». У выніку ўсё роўна выводзіцца Дзіван «Бракаючы», Дзіван «Булькаючы» альбо Дзіван «Комападобны» ... Хто мог даць такое зневажальнае імя правадыру паўстаньня? Няўжо Прусы маглі так «узвысіць» свайго правадыра?
Славянскі аналаг Брякаслаў, Булькаслаў (Брякамір, Булькамір). Якое цудоўнае імя для сына! І шмат у Летуве «Клекінасаў»?
6.2.4. ПРЫКЛАД №4 - ЙЕДЕТ
Йедет (Jedetus) - правадыр адной воласці Судовіі (Ятва). Летувіскія тлумачальнікі імёнаў мяркуюць, што з коранем Ged звязана Летувіскае Gedauti - «сумаваць», «таміцца», «жадаць». Што атрымліваем на выхадзе? Правадыром адной воласці ў Судовіі-Яцьвягіі быў Йедет «Тужлівы» або Йедет «Тамлівы».
Самае лепшае імя для правадыра цэлага рэгіёну - «тужлівыя»!
Славянскі аналаг Таскаслаўаскамір). Якія мы дурныя, жылі-жылі і не ведалі, як трэба сыноў называць! Ай Летувісы, ну дзякуй, нарэшце нас адукавалі!
6.2.5. ПРЫКЛАД №5 - БЕЗ ТЛУМАЧЭНЬНЯЎ
Каля паловы выкарыстаных у Пятра з Дусбурга імёнаў уласных (у асноўным Прускіх) Летувіскія тлумачальнікі нават не спрабавалі вытлумачыць нават такім «якім заўгодна спосабам, абы было па-нашынску». Гэта значыць навогул яны не змаглі адшукаць сучасных аналагаў у іх Летувіскім слоўніку.
Сапраўдная бяда, мы ім спачуваем - палова невытлумачальных імёнаў гэта занадта шмат. А ў другой палове прысутнічаюць такія «пэрлы Летувіскай этымалогіі», як «булькаючыя», «бракаючыя», «тужлівыя» і «балотныя».
Але сапраўдная бяда для летувісаў заключаецца ў тым, што яны ня ў стане вытлумачыць «па-свойму» ня толькі Прускія імёны, але нават імёны Жамойтаў і Ліцьвінаў той эпохі.
6.3. НАШЫЯ ТЛУМАЧЭНЬНІ
Не варта спрабаваць усё растлумачыць з сучаснага пункту гледжаньня, той час зыйшоў назаўжды, яго ўжо не вернеш, Прускую мову не аднавіць. Мова за 700 гадоў неаднаразова змянялася. Тая ж сучасная Беларуская паўстала толькі 200-250 гадоў таму, і на якой мове размаўлялі нашыя продкі 700 гадоў таму - нікому не вядома. А што казаць пра Балцкія народы, якія ня мелі пісьменства, якія пастаянна адчувалі ціск ад пісьмовых суседзяў - Германцаў ды Славянаў?
Як растлумачыць з сучасных пазіцыяў ўсім знаёмыя імёны Садко, Лель? А хто такі Вячка? Няўжо Ліцьвін Драйко ад слова «драць»?
Усе прыведзеныя імёны 700-гадовай даўніны з'яўляюцца прыкладам нейкай агульнасці Славянаў і Балтаў, што выйшлі са ствала аднаго дрэва і што жылі праз плот адзін ад аднаго. Прыведзеныя тут імёны з'яўляюцца прыкладам гэтае Славяна-Балцкае супольнасці, гэтыя два народы 700 гадоў таму толькі пачыналі па-сапраўднаму разыходзіцца ў розныя бакі. Яны разумелі адзін аднаго без перакладчыкаў, яны мелі адныя і тыя ж імёны.
Але ад той пары абодва кірункі, і Славянскі, і Балцкі, бесперапынна развіваліся, пастаянна разыходзячыся адзін ад аднаго, пры гэтым адзін кірунак (Славянскі) прагрэсаваў, другі (Балцкі) згасаў. Гэта прывяло да таго, што абодва гэтыя напрамкі настолькі адышлі ад агульных вытокаў, што цалкам забыліся пра тое, што было 700 гадоў таму.
У выніку ні Славяне, ні Балты цяпер не могуць дакладна растлумачыць, што ж на самой справе значаць імёны Лінко, Кударэ, Клекінэ і Йедета - гэта даўно забытая агульная старонка гісторыі.
7. БАЛТА-СЛАВЯНСКАЯ МОЎНАЯ АГУЛЬНАСЦЬ
Такім чынам, усе Славяне і захаваныя зараз Усходнія Балты (Латышы і Летувісы) паходзяць з адзінага індаэўрапейскага ствала, дывергенцыя адбылася ў трэцім стагоддзі нашай эры. З цягам часу гэта разыходжаньне моўных і, адпаведна, культурных прыкмет прагрэсавала. Але з прычыны пастаяннай блізкасці і культурнага абмену паміж гэтымі двума напрамкамі далейшае разыходжаньне прыкмет праходзіла дастаткова павольна, і да 13-14 стагоддзяў яшчэ не дасягнула парогавай рысы, за якой ужо дамінуюць не агульныя, а розныя іншыя прыкметы.
Аб захаваньні агульнасці мовы да 14 стагоддзя сведчаць асноўныя першакрыніцы.
Пётр з Дусбургу. Першы Пруска-Памеранскі вайсковы звяз пад кіраваньнем Паморскага Славянскага Князя Святаполка праіснаваў у агульнай складанасці 25 гадоў, з 1242 па 1267 гады, або цэлае пакаленьне (глядзі тут «Пётр з Дусбургу. Вайна з Прусіяй» раздзел 11).
Пётр з Дусбургу. Другі Пруска-Памеранскі вайсковы звяз пад кіраваньнем Славянскага Князя Ран-Рун-Руян Віцлава-ІІ праіснаваў у агульнай складанасці каля году, з 1286 па 1287 гады, аднак адрозніваўся вельмі высокім Славянскім уплывам: Прусы былі гатовыя аддаць ўладу Славянам, вызнаць Віцлава-ІІ сваім Каралём, добраахвотна згаджаліся на Славянскую акупацыю (глядзі тут «Пётр з Дусбургу. Вайна з Літвой» раздзел 12).
Пётр з Дусбургу. Пруска-Славянскія прамыя сяброўскія адносіны доўжыліся з 1242 па 1287, або 45 гадоў, ці два пакалення. Прычына іх узнікненьня, існаваньня і развіцця відавочная - гэтыя два народы ў 13 стагоддзі былі сваякамі адзін аднаму, гаварылі на аднолькавых мовах, мелі яшчэ практычна агульную культуру, вызнавалі адну рэлігію, мелі агульных ворагаў.
Наяўнасць безумоўнай роднаснай сувязі паміж Балтамі і Славянамі даказвае існаваньне і іншых вайсковых звязаў таго часу: Яцьвягаў ды Русінаў, Яцьвягаў ды Ліцьвінаў, Прусаў Яцьвягаў і Ліцьвінаў (глядзі тут: «Пётр з Дусбургу. Вайна з Прусіяй» раздзел 10 і «Пётр з Дусбургу . Вайна з Літвой» раздзел 13), Давід Гарадзенскі як адзіны начальнік аб'яднаных Руцен-Ліцьвінска-Жамойцкіх войскаў, Віцень і Прусы (глядзі тут «Пётр з Дусбургу. Вайна з Літвой» раздзел 14).
Наяўнасць безумоўнай роднаснай сувязі паміж Балтамі і Славянамі 13 стагоддзяў даказвае і наяўнасць пастаяннага ўзаемнага міграцыйнага патоку (глядзі тут «Пётр з Дусбургу. Вайна з Прусіяй» раздзел 8 і «Пётр з Дусбургу. Вайна з Літвой» раздзел 14).
Падсумуючы, прывядзем пералік паслоў Князя Кіеўскага Ігара ў Візантыю 944 года, калі было «... даручана аднавіць стары свет, парушаны ўжо шмат гадоў ненавісьнікам дабра і враждалюбцэм д'яблам, і зацвердзіць любоў паміж Грэкі і Русінамі...» : «... Мы - ад роду рускага паслы і купцы, Івор, пасол Ігара, вялікага князя рускага, і агульныя паслы: Вуефаст ад Святаслава, сына Ігара; Іскусеві ад княгіні Вольгі; Слуды ад Ігара, пляменнік Ігараў; Улеб ад Валозіслава; Каніцар ад Прадславы; Шыхберн Сфандр ад жонкі Улеба; Прастэн Тудараў; Лібіар Фастаў; Грым Сфірькоў; Прастэн Акун, пляменнік Ігараў; Кары Тудкоў; Каршэў Тудараў; Егры Еўліскаў; Воіст Войкаў; Істр Аминодаў; Прастэн Бэрнаў; Яцьтяг Гунараў; Шыбрыд Алдан; Кол Клекаў; Стеггі Етонаў; Сфірка ...; Алвад Гудаў; Фудрі Туадаў; Мутур Уцін; купцы Адунь, Адулб, Іггіўлад, Улеб, Фрутан, Гамол, Куцы, Еміг, Туробід, Фуростэн, Бруны, Роальд, Гунастр, Фрастэн, Ігелд, Турберн, Манэ, Руальд, Свень, Сцір, Алдан, Цілэн, Апубексарь, Вузлев, Сінко, Борыч, пасланыя ад Ігара, вялікага князя рускага, і ад усякіх князёў, і ад усіх людзей рускай зямлі...».
Колькі ў гэтай Кіева-Візантыйскай дамове Славянскіх імёнаў? Як іх падзяліць на Славянскія і іншыя? Як растлумачыць сапраўдную этымалогію Сціра, Цілэна, Гамола, Еміга, Істра, Сфіркі, Сінкі і Борыча?
Нажаль, гэта проста немагчыма, дывергенцыя прыкмет за 1050 гадоў настолькі аддаліла нас ад тых вытокаў, што сэнс гэтых імёнаў аднаўленьню ўжо не падлягае.
8. БАЛТА-СЛАВЯНСКАЯ АГУЛЬНАСЦЬ ВА ЎТВАРЭНЬНІ ПРОЗВІШЧАЎ
Але самую яркую карціну дывергенцыі Славянаў і Балтаў ад агульнага Балта-Славянскага індаэўрапейскага ствала мы атрымліваем пасля вывучэньня прозвішчаў. Гістарычную агульнасць Балтаў і Славянаў больш за ўсё даказваюць прозвішчы, якія ужываюцца ў тым жа 16 стагоддзі. Для прыкладу возьмем «Перапіс войска Вялікага Княства Літоўскага» 1528, Жамойцкая воласць Бержаны (глядзі тут "Нацыянальнасць службовых асобаў ВКЛ» раздзел 7).
Складзем Славянскі спіс першапачатковых імёнаў, ад якіх утварыліся прозвішчы (скарачаем і апускаем запазычаныя імёны - Міхаіл, Якаў, Андрэй, Пётр): Моствілавіч - Моствіл, Пікелевіч - Пікель, Коілевич - Коіло, Кгітаўтовіч - Гітаўт, Петкавіч - Петка, Радівілавіч - Радзівіл, Вяжэвіч - Вежа, Віштартортавіч - Виштарторт, Піктурновіч - Пиктурн, Вісвіловіч - Вісвіл, Кгірдутовіч - Гирдут, Станковіч - Станко, удава Бернатовая - Бернат, Мишэйковіч - Мішэйка, Монкгяловіч - Монгяло, Мантрамовіч - Мантрома, Бенюшовіч - Бенюш, Доркгевіч - Дорг, Медкгиновіч - Медгіна, Друсуцевіч - Друсута, Кантрымовіч - Контрім, Сірвидович - Сірвіда, Кгедвайновая ўдава - Гедвойна, Мантвідовіч - Монтвід, Мінялкговіч - Мінялго, Раўкуцевіч - Раўкута, Даў’ятовіч – Доў’ят, Візкгірдовіч - Візгірд, Мантрымовіч - Монтрэ, Доркгевіч - Дорг, Барвайновіч - Барвойна, Кгедвіловіч - Гедвіл, Ганусовіч - Ганус і гэтак далей.
Складзем Жмудскі спіс першапачатковых імёнаў, ад якіх утварыліся прозвішчы (так як іх мала, возьмем і воласць Поюрэ): Піктайціс - Піктайт, Даркгайціс - Доргайт, Станкелойціс - Станкелойт, Лаўкінтойціс - Лаўкінтойт, Саўкгоўдзіс - Совговд, Віткойціс - Віткойт, Другінойціс - Другінойт, Янкойіціс - Янкойт, Ясойціс - Ясойт, Дземкгідойціс - Демгідойт.
Супаставіўшы Славянскую і Жмудскую часціны мы знойдзем відавочныя агульныя прыкметы, усе імёны маюць выяўленую агульную сутнасць.
На першы погляд адразу кідаецца ў вочы, што ў жамойцкіх прозвішчах маецца відавочнае адрозненьне, усе першапачатковыя імёны маюць перадапошні гук «Й». З гэтага лёгка можна зрабіць выснову аб тым, што і самі паняцці «Жамойці» і «АукшаЙці» таго ж поля ягада. Гэта абсалютна дакладна, але сутнасць гэтага падабенства нашмат глыбей.
На самай справе тлумачэньне перадапошняму характэрнаму гуку «Й» ёсць наступнае. Заменім ў жамойцкіх імёнах усё «Й» на «В» (радзей - «Н») і мы атрымаем ... Славянскія імёны. Піктайт - Піктаўт (Піктоўт), Доргайт - Доргарт (Доргерд), Станкелойт - Станкеловт (Станкелонт), Ловкінтойт - Ловкінтовт, Віткойт - Вітковт (Вітаўт), Другінойт - Другіновт, Янкойт - Янковт, Ясойт - Ясовт, Демгідойт - Демгідовт.
Такім чынам, на мяжы 15-16 стагоддзяў мы маем:
- Значную (другасную) дывергенцыю ў прозвішчах, якая паказвае значныя моўныя адрозненьні (заканчэння -ІС і -ОВІЧ);
- Нязначную (першасную) дывергенцыі ў першапачатковых імёнах, якая складалася ў характэрным перадапошнім гуку - у Славянаў гэта быў гук «У» («Н»), у Балтаў Жамойці гэта быў гук «Й»;
- Адсутнасць якой бы там ні было дывергенцыі ў прынцыпах напісаньня каранёў імёнаў уласных.
Улічваючы фактар, што Вітаўт быў ня Витойтам, а менавіта Вітаўтам нашмат раней, першасную дывергенцыю пэўна пераносім як мінімум на сярэдзіну 14 стагоддзя. Разыходжаньне імянных прыкметаў можна перанесці і на самы пачатак 13 стагоддзя, калі ўлічыць, што Міндоўг ніколі не быў Миндойгам.
Перанос першаснай дывергенцыі імянных прыкметаў славянаў і балтаў пэўны. Самі паняцці «Жамойць» і «Аукшайць» ў 13 стагоддзі ўжо існавалі, але для гэтага трэба дакладна высвятліць: калі ж тэрміны «Жамойць» і «Аукшайць» сталі ўжывацца менавіта ў такім напісаньні. Гэтага даведацца ўжо ніколі не атрымаецца, так як у Рускіх летапісах тых часоў выкарыстоўваўся тэрмін Жмудзь, а ў Лацінскай Samagitia і Austenia.
Таму на сёньняшні дзень найбольш прымальным будзе наступная пэўная выснова: першаснае разыходжаньне Славянскіх і Балцкіх прыкметаў было завершанае да пачатку 13 стагоддзя, другаснае, альбо канчатковае, было завершанае да канца 15 стагоддзя.
9. ДЫВЕРГЕНЦЫЯ ІМЁНАЎ
У Інтэрнэце шырока гуляе цытата з працы Андрэя Юцкевіча «Кароткая гісторыя люцічаў да зыходу», самой жа працы адшукаць не ўдалося:
«... 1) стара-славянскія ліцьвінскія імёны:
Аляхно, Барзо, Будзікід, Бутаў, Віцень, Воін, Вайдзіла, Воўчка, Дав’ят, Гедымін, Гедко, Гольша (Ольша), Голг (Олг), Давойна, Дарож, Жэдэвід, Жыбенцяй, Жывінбуд, Жыраслаў, Іспуг, Калікін, Казлейка, Круглец, Кукавойт, Кумец, Лелюш, Лесий, Лесь, Лідзейка, Лісіца, Любім, Лютавер, Люторг, Малка, Мілка, Нежыла, Нялюб, Неманос, Нямір, Нястан, Плаксіч, Полюш, Прамчаслаў, Прокша, Поята, Радзіслаў, Ратмір, Радаслаў, Рэпенья, Рукля, Серпут, Слаўко, Тройдзень, Транята.
2) стара-славянскія ліцьвінскія імёны з «адгалоскамі» санскрыту:
Вілікайла, Вітаўт, Вішымонт, Войшалк, Гербут, Гердзень, Гінвіл, Доўгерд, Доўспронк, Жыгонт, Кейстут (Гестут), Карыбут, Карыгайла, Корыят, Любарт, Мінгайлам, Міндоўг (Міндок), Альгерд, Радзівіл, Рынгольда, Свідрыгайла, Таўцівіл, Шварн, Эдзівід, Юндзіл, Ягайла, Янток, Ямант ... ».
Ад сябе падкрэслім славянскасць толькі двух знакавых імёнаў: Віцень - збіцень - бел. вязень (рус. вязень) - пярэварацень і Любарт (сын Гедыміна, брат Альгерда і Кейстута, знакаміты замак Любарта ў Луцку), чыё імя трансфармавалася ў сучаснае Любаш.
Пералічаныя тут імёны выкарыстоўваліся на Беларускай тэрыторыі ВКЛ пачынаючы толькі з 16 стагоддзя. Аўтар, робячы выснову аб іх «стара-славянскіх» вытоках, цалкам не параўноўваў іх з больш раннімі, якія засьведчыў той жа Пётр з Дусбургу і той жа Кіева-Візантыйскі дагавор 944 года. Адрозненьні відавочныя - імёны 16 стагоддзя істотна адрозніваюцца ад больш ранніх, культура імёнаў уласных за 300 і больш гадоў істотна змянілася.
Таму са спісу імёнаў Андрэя Юцкевіча выцякае цалкам іншая, больш прагматычная выснова: пералічаныя ў гэтым спісе імёны ўяўляюць сабою набор імёнаў уласных, выбраных Славянамі для саміх сябе з агульнага першаснага Балта-Славянскага набору. Гэты набор імёнаў 16 стагоддзя ўсяго толькі даказвае нейкую познюю (другасную) дывергенцыю Славянаў ад агульнага Балта-Славянскага культуральной ствала, так як змяшчае відавочны паганскі балта-славянскі пласт.
Гэты набор імёнаў перажываў істотныя змены кожнае стагоддзе ў залежнасці ад уплыву той ці іншае культуры, гэтую змену можа заўважыць кожны чалавек на працягу свайго жыцця.
10. БУКВА Ф
У доказ адзінства Балцкай і Славянскай моваў можа служыць хоць і дадатковы, але яркі элемент - адсутнасць у напісаньні імёнаў уласных у 13-14 стагоддзях літары «Ф». Ні Пётр з Дусбургу, ні Генрых Латвійскі, ні Герман Вартберг ні разу не выкарыстоўвалі гэтую літару ў выпадках, калі ім трэба было ўжываць імёны ўласныя Ліцьвінаў, Жамойтаў, Русінаў, Прусаў, Ліваў, Лэтаў.
Усім вядома, што гістарычна ва ўсходнеславянскіх мовах не было гуку «Ф»: Фёкла - Тэкла, Фёдар - Тодар-Хведар, Філіп - Піліп, Афанасій - Апанас. У 13-14 стагоддзях гэтага не назіралася ні ў Жамойці, ні ў Лівоніі, ні ў Прусіі, што можа служыць хоць дадатковым, але пэўным пацвярджэньнем роднасці ўсходніх Славянаў і Балтаў.
11. АГУЛЬНАСЦЬ ПАЛАБСКАГА І ЎСХОДНЕ-СЛАВЯНСКІХ МОВАЎ
У самай кароткай форме працягнем адзіны ланцужок гістарычных сведчаньняў, па якіх лёгка вызначаецца супольнасць мовы Палабскіх Славянаў са Славянамі усходнімі.
1. Гельмольд ў сярэдзіне 12 стагоддзя сведчыць, што ў асяроддзі палабскіх славянаў была адзіная Славянская мова (падрабязна глядзі тут «Гельмольд. Славянская хроніка. Куды беглі Славяне» раздзел 2.3).
Гэта быў час завяршэньня першаснай Балта-Славянскай дывергенцыі.
2. Пётр з Дусбургу ў сярэдзіне 13 стагоддзя сведчыць, што Славяне Памор'я (самыя ўсходнія Палабскія Славяне) выдатна разумелі Прусаў і наадварот (падрабязна глядзі тут «Пётр з Дусбургу. Хроніка Лівоніі. Вайна з Прусіяй» раздзелы 11.5 і 12.3).
Гэта быў час заканчэньня першаснай і пачатку другаснай Балта-Славянскай дывергенцыі.
3. Пётр з Дусбургу ў сярэдзіне 13 стагоддзя сведчыць, што Рутэны, Пскавічы, Ліцьвіны і Прусы маглі мець зносіны адзін з адным без перакладчыкаў (падрабязна глядзі тут «Пётр з Дусбургу. Хроніка Лівоніі. Вайна з Літвой» раздзел 15).
Гэта быў час заканчэньня першаснай і пачатку другаснай Балта-Славянскай дывергенцыі.
4. Усе Славянскія этнасы ВКЛ казалі і пісалі на адной мове ў сярэдзіне 16 стагоддзя (глядзі тут «Статут ВКЛ кім і для каго быў пісаны» раздзелы 2.3 і 3.2).
Да гэтага часу другасная Балта-Славянская дывергенцыя была завершаная, адрозненьняў у мовах стала больш, чым падабенстваў.
5. Знакавы Мітрапаліт Кіеўскі, Галіцкі і ўсяе Русі Пётр Магіла (1597/01/10 - 1647/01/11) у 1631 г. зладзіў пры Кіеўскай Лаўры вышэйшую вучэльню «для выкладаньня свабодных навукаў на Грэцкай, Славянскай і Лацінскае мовах».
Да гэтага часу было завершанае Балта-Славянскае разыходжаньне ў моўных прыкметах.
З гэтай паслядоўнасці гістарычных сведчаньняў самі сабою напрошваюцца наступныя высновы:
- Аб першапачатковым адзінстве Палабскіх і Ўсходніх Славянаў ды Заходніх і Ўсходніх Балтаў;
- Аб першапачатковым паходжаньні ўсходнеславянскіх моваў непасрэдна з адзінае палабскае мовы.
12. ПРА ДАЎМОНТА ПСКОЎСКАГА, ДАЎМОНТА ЛІТОЎСКАГА І ДАЎМОНТА ЖМУДСКАГА
Гэты падзел прысвечаны нагляднай доказавай базе агульнасці Балта-Славянскіх імёнаў. Паставім знак роўнасці паміж спрадвечна Балцкага імём, выкарыстоўваемым рознымі народамі, і зробім гэта з дапамогай агульнавядомых прыкладаў.
Сумежную этымалогію (Усходне Балцкую ды Ўсходне Славянскую) мае гістарычнае імя Даўмонт.
- Даўмонт Пскоўскі - Князь Літоўскага (Ліцьвінскага) паходжаньня, які кіраваў Псковам з 1266 па 1299 гады. У Пскове лічаць яго відавочным славянінам, Руская Праваслаўная Царква прылічыла яго да ліку святых у 16 стагоддзі, дзень памяці - 25 траўня. Ад Даўмонта, па традыцыі, вёў свой радавод Рускі, Беларускі, Украінскі, Казацкі і Польскі дваранскі род Даўмонтавічаў. Ёсць вэрсія, што Давыд Гарадзенскі, бачны вайсковы начальнік ВКЛ пры Гедыміне, быў яго сынам.
- Даўмонт Літоўскі - Вялікі Князь Літоўскі, магчыма які кіраваў ВКЛ у 1282-1285 гадах. "Хроніка Быхаўца" блытае Даўмонта Пскоўскага з Доўмантам Літоўскім, але цяпер вядома, што гэта былі два розныя чалавекі. Даўмонта Літоўскага Беларускі і Летувіскі бакі прыпісваюць сабе, у Беларускага боку аргументаў больш хоць бы таму, што цалкам відавочна, што Даўмонт Літоўскі дакладна казаў на Славянскай мове. Дадзеных аб яго Жэмайцкім паходжаньні няма навогул, як і няма дадзеных, што ён валодаў Жэмайцкаю моваю.
- Даўмонт Жэмайцкі - фактычны правадыр Жамойцкага народнага паўстання супраць Вялікага Князя Літоўскага Казіміра ў 1441 годзе. "Хроніка Быхаўца" піша, што паўсталыя Жамойты «...абралі сабе старастам Даўмонта пляменніка Контаўта ... таму што Контаўт быў родам Жамойт...» (чытай на старонцы «Хроніка Быхаўца. Тэкст 2» раздзел 8). Хоць нацыянальнасць самога Даўмонта не паказаная, але па яго роднаму дзядзьку Жамойту Контаўту можна лёгка зрабіць выснову, што і сам Даўмонт па бацьку быў таксама Жамойтам.
Такім чынам, мы маем трох Даўмонтаў - аднаго чыстага Славяніна «Рускага святога», другога ці то Жамойта, ці то Ліцьвіна, і трэцяга дакладна Жамойта. Ва ўсіх трох адно імя - Даўмонт.
12.1. НАШЫЯ ТЛУМАЧЭНЬНІ
Як жа растлумачыць такую дзіўную блізкасць імёнаў ва Ўсходніх Балтаў ды Ўсходніх славянаў?
Усё вельмі проста - прадстаўленае тут імя не з'яўляюцца ані Славянскімі, ані Жамойцкім. Даўмонт імя спрадвечна Балцкае, яго этымалёгія ўзыходзіць да агульнага Балта-Славянскага перыяду. Яно нарадзіліся ў глыбокай старажытнасці, яшчэ да выдзяленьня Славянаў з агульнай масы Балтаў. З тых часоў і Славянскі і Балцкі складнікі зведалі нямала змен, а вось імёны захаваліся.
Дакладна растлумачыць этымалёгію гэтага імя сёньня ня могуць ані Славяне, ані захаваўшыеся Ўсходнія Балты - з моманту з’яўленьня гэтых імёнаў паспела прайсці занадта шмат моўных дывергенцыяў, так што спрадвечнае значэньне яго назаўжды згублена.
Напрыканцы прывядзем пэўную схему Славяна-Балцкай дывергенцыі ў ВКЛ на прыкладзе імя Даўмонт:
Агульнае --- Даўмонт
Першасная дывергенцыя --- Даўмонт - Довмойт
Другасная дывергенцыя --- Даўмантовіч - Довмойціс
Троесная дывергенцыя --- Даўмантовіч - Даумаутас
13. КОНТОВТ, ПОКАРВИС І УНСАТРАПИС
13.1. КОНТАЎТ
"Хроніка Быхаўца" з'яўляецца адзінаю крыніцаю, якая аднойчы выразна паказвае этнічную прыналежнасць Жамойцкага Старасты Контаўта: «... таму што Контаўт быў родам Жамойт...». Праўда, з гэтага відавочна вынікае, што папярэднія й наступныя за Контаўтам Старасты Жамойці былі ня Жамойтамі, а Ліцьвінамі (як мінімум да 1506 - даты заканчэньня «Хронікі Быхаўца»), але гаворка не пра гэтае.
Выпадак з Жамойтам Контаўтам варта разабраць дэталёва, гэта наглядны гістарычны прыклад Балта-Славянскай дывергенцыі.
Па-першае, ніякіх чыста Летувіскіх канчаткаў -ІС -АС -ЮС мы ня бачым, у нас у распараджэньні Жамойт Контаўт, а не Контовціс.
Па-другое, этымалягічныя карані імя Контаўт тыя ж самыя, што і ў Даўмонта.
Па-трэцяе, эпізод з «Хронікі Быхаўца» пра Жамойтаў Контаўта і Даўмонта мог быць напісаны толькі ў перыяд з 1441 па 1506 гады. Хутчэй за ўсё, гэтая падзея запісана апошнім аўтарам «Хронікі Быхаўца» у самым пачатку 16 стагоддзя, з 1500 па 1506 гады.
Па-чацвёртае, ужо ў 1528 годзе ў «Перапісу войску ВКЛ» з'яўляюцца тыповыя трансфармацыі Жэмайцкіх імёнаў уласных па Летувіскаму тыпу (глядзі раздзел 8 і высновы).
Па-пятае, мы не можам прыпісваць другасную дывергенцыю Ўсходніх Балтаў Жамойтаў ад Славянаў Ліцьвінаў менавіта ў перыяд з 1500 па 1528 хаця б таму, што аўтар «Хронікі Быхаўца» быў Ліцьвінам і цалкам не арыентаваўся ў Жамойцкіх пытаньнях (гэта выразна вынікае са зьместу «Хронікі Быхаўца»). Напэўна гэтая дывергенцыя адбылася ўжо да яго, перапіс войску ВКЛ у пытаньні пісьменнасці напісаньня імёнаў уласных ёсць куды больш пэўнаю крыніцаю.
13.2. НАШЫЯ ТЛУМАЧЭНЬНІ
І тут усё вельмі проста. Апошні аўтар «Хронікі Быхаўца» перапісаў эпізод з Жамойтам Контаўтам чыста механічна з больш ранейшай першакрыніцы, у якой значыўся менавіта Контаўт, а не Контовціс. І было гэта ў сярэдзіне 15 стагоддзя, гэта значыць у 1440-1460-ых гадах, і праўдзівы аўтар гэтага эпізоду таксама не сутыкаўся з тыпова Летувіскімі канчаткамі на -ІС -АС -ЮС.
13.3. ПАКАРВІС І УНСАТРАПІС
Пётр з Дусбургу ў сваёй «Хроніцы зямлі Прускай» згадвае замак Унсатрапіс (Unsatrapis) і горад Пакарвіс (Pocarwis) у Натангіі, Усходняя Прусія, што бліжэй да Жамойці. Згадкі датуюцца пачаткам 14 стагоддзя, гэта значыць недзе 1300-1320 гадамі. Гэта адзіныя тапонімы з фундаментальных знешніх першакрыніц аб раннім перыядзе Літвы.
13.3. НАШЫЯ ТЛУМАЧЭНЬНІ
Пётр з Дусбургу адрозніваўся вялікім педантызмам, у дачыненні да імёнаў уласных яго праца лічыцца намі самаю вартаю даверу крыніцаю. Калі іншых імёнаў уласных з тыпова Летувіскімі канчаткамі на -ІС -АС -ЮС ў яго працы больш не сустракаецца, значыць у яго бытнасць такіх сапраўды больш не было.
13.4. АГУЛЬНАЯ ВЫСНОВА
Пры супастаўленні эпізодаў з Контаўтом «Хронікі Быхаўца» і Унсатрапісам з Пакарвісам «Хронікі зямлі Прускай» Пятра з Дусбургу можна зрабіць даволі выразныя высновы аб тэрмінах першаснай моўнай дывергенцыі Усходніх Славянаў ад Усходніх Балтаў. Гэтая моўная дывергенцыя была вельмі позняй і вельмі працяглаю, яна працягвалася больш за два стагоддзі і скончылася не раней 1400.
14. АСАБЛІВЫ ШЛЯХ ПОЛЬСКАЕ МОВЫ
Разам з тым ад прадстаўленай генеральнай лініі павольнай дывергенцыі Палабскае ды Балцкае моваў з вельмі позняй канчатковай дывергенцыіяй вылучаецца асаблівы шлях развіцця Польскае мовы.
Ужо Гельмонд ў сярэдзіне 12 стагоддзя выразна дае зразумець, што Палабскія Славяне істотна адрозніваліся ад Палякоў: «...там, дзе канчаецца Палонія [Польшча], мы прыходзім да шырокай краіны тых Славянаў, якія ў старажытнасці Вандаламі [называліся]...» . Тут пад Вандаламі Гельмольд разумее ўсіх Палабскіх Славянаў. У гэтай цытаце лёгка адгадваецца, па-першае, агульнасць усіх Палабскіх Славянаў, і, па-другое, іх адрозненьня ад Палякаў. Гэтыя адрозненьні Палаб'я ад Палякоў былі гэтак прыкметныя, што іх адзначыў нават нямецкамоўны Гельмольд.
Пацверджаньня нашага тэзіса аб ранняй дывергенцыі і хуткага працэсу разыходжаньня прыкметаў Польскай мовы мы знаходзім у Пятра з Дусбургу, які сведчыць, што Рутэны, Ліцьвіны, Жамойты і Прусы разумелі адзін аднаго, але не разумелі Палякаў (падрабязна глядзі тут «Пётр з Дусбургу. Хроніка Лівоніі . Вайна з Літвой »раздзел 15.9).
Гэта можа казаць толькі аб тым, што Польская мова, адпачкаваўшыся ад адзінага індаэўрапейскага ствола ў 3-4 стагоддзях, развіваўся па свайму асабліваму шляху, што прывяло да другаснай (канчатковай) дывергенцыі нашмат раней 13 стагоддзя.
15. ВЫСНОВЫ
Дадзеныя высновы сфармуляваныя толькі ў дачыненьні да Палабскіх Славянаў, Усходніх Балтаў Летувы і Латвіі, славянізаваных Заходніх Балтаў Беларусі. Астатнія Славянскія этнасы ў тэматыку гэтага артыкулу не ўваходзяць.
1. У якасці высноваў прадставім прыкладную схему дывергенцыі прыкметаў Балтаў і Славянаў з агульнага Балта-Славянскага індаэўрапейскага дрэва.
3-6 стагоддзе - адпачкаваьне Славянаў, Славянская мова як дыялект Балцкай, культурны ўзаемаабмен і ўзаемныя запазычаньні ва ўсіх сацыяльных сферах. Самы пачатак першаснай дывергенцыі.
6-11 стагоддзе - павольная дывергенцыя, фармаваньне адасобленых паралельных моваў (як Украінская і Беларуская), культурны ўзаемаабмен і ўзаемныя запазычаньні ва ўсіх сацыяльных сферах. Славянізацыя Балтаў.
12-14 стагоддзе - завершаньне першаснай дывергенцыі, пачатак другаснай дывергенцыі, мовы яшчэ падобныя. Знішчэньне Прусаў, узмоцненая славянізацыі Балтаў, ад Балтаў застаюцца толькі два сучасных народа - Латышы і Летувісы. Разыходжаньню прыкметаў спрыяла паганска-хрысціянская вайна ВКЛ і Тэўтонскага Ордэну, калі Славяне і Балты фактычна засталіся па розныя бакі супрацьлеглых бакоў.
14-15 стагоддзе - поўнае разыходжаньне прыкметаў, мовы розныя. У разгляданым рэгіёне застаюцца толькі два этнасы - Усходнія Славяне ды Ўсходнія Балты (Латышы і Жамойты).
16-17 стагоддзе - першасная дывергенцыя ўжо ўнутры Усходніх Славянаў і Ўсходніх Балтаў. Паводле «Статутаў ВКЛ» дывергенцыя моўных прыкметаў унутры Ўсходніх Славянаў дасягае адзнакі ў 20-25%, разыходжаньні моўных прыкметаў унутры Ўсходніх Балтаў крыху меньш - 15-20%. Разыходжаньні паміж Славянскімі і Балцкімі мовамі ашаламляльныя.
18 стагоддзе - фармаваньне сучасных моваў - Беларускай, Рускай, Украінскай, Летувіскай і Латышскай.
2. Прыведзеная схема працуе на імёны і прозвішчы прыкладна наступным чынам.
3-11 стагоддзе - агульныя імёны: Валімонт, Вітаўт.
12 стагоддзе - першасныя адрозненьні ў імёнах: Валімонт, Вітаўт і Валімойт, Вітойт.
14 стагоддзе - другасныя адрозненьні, якія выявіліся ў прозвішчах: Валімонт - Валімантовіч, Вітаўт - Вітаўтовіч і Валімойт - Валімойціс, Вітойт - Вітойціс.
З 15 стагоддзя і па сёньня з прычыны пастаяннага развіцця грамадства і паскарэньня сацыяльных працэсаў ўжо паспела прайсці яшчэ штук пяць-дзесяць троесных дывергенцый Славянаў і застаўшыхся Балтаў - Латышоў і Летувісаў.
Так, сучаснае поўнае пераўтварэньне першаснага «Валімонт» на Летувіскую мову будзе ўжо не «Валімойт», а «Валімаўтас (Volimautas)», гэта значыць корань з суфіксам з «Валімойт» пераўтворыцца ў «Валімоўт». Гэта ўжо дывергенцыя не першага-другога парадку, а пятага ці нават дзясятага.
Тое, што імёны Жамойтаў і Славянаў былі аднолькавымі, паказвае «Хроніка Быхаўца», называючы адзінага старасту Жамойцкага з ліку Жамойтаў Контаўтам, аналагічнае выразна усталяванае імя ў славянаў - Валімонт (Валімантовіч).
3. Такім чынам, на сёньняшні дзень найбольш прымальным будзе наступнае пэўнае падсумаваньне: першаснае разыходжаньне Славянскіх і Балцкіх прыкметаў было завершана да канца 14 стагоддзя, другаснае, або канчатковае, было завершана да канца 15 стагоддзя.
16. КАНЧАТКОВЫЯ ВЫСНОВЫ
З найважнейшых першакрыніцаў 12-14 стагоддзяў мы робім наступныя высновы:
- Аб першапачатковым адзінстве Палабскіх і Ўсходніх Славянаў ды Заходніх і Ўсходніх Балтаў;
- Аб першапачатковым паходжаньні ўсходнеславянскіх моваў непасрэдна з адзінай Палабскай мовы;
- Аб асаблівым шляху развіцця Польскай мовы ад Палабскай і Балцкай.

No comments:

Post a Comment

Папулярныя артыкулы